Η Παλαιοχριστιανική Βασιλική στο Πισκοπιανό Χερσονήσου. Ένα μνημείο που αφανίστηκε

Το Πισκοπιανό Χερσονήσου είναι ένα χωριό με σπουδαίο Χριστιανικό παρελθόν καθώς ταυτίζεται με την Επισκοπή Χερρονήσου και τους Επισκόπους της, όπως άλλωστε μαρτυρά και το όνομα του.

Η ύπαρξη των ερειπίων μιας μεγάλης παλαιοχριστιανικής βασιλικής, εντός των ορίων του Πισκοπιανού, ισχυροποιεί την εκτίμηση για το σπουδαίο ρόλο του οικισμού στην περιοχή.

Παρότι ερειπωμένη, μη ανασκαμμένη και σχεδόν χωμένη κάτω από το χώμα και τα χόρτα, η ύπαρξη της παλαιοχριστιανικής βασιλικής είναι σημαντική στην ανασύνθεση της ιστορίας του χωριού ως έδρας των Επισκόπων Χερρονήσου, μεταξύ των οποίων και Άγιοι Θεοφόροι Πατέρες που έλαβαν μέρος στις Οικουμενικές Συνόδους και τιμώνται από όλη την Χριστιανοσύνη ως Άγιοι.

Στο Πισκοπιανό μάλιστα και στο μεγάλο ναό του χωριού βλέπουμε και τη μοναδική στο είδος της εικόνα των τριών Επισκόπων Χερονήσσου που μετείχαν στις Οικουμενικές Συνόδους, η οποία φιλοτεχνήθηκε μετά από παρότρυνση του εφημερίου του χωριού,  Γεωργίου Κοκκιάδη.

Η χρονολόγηση 

Σε ότι αφορά στην χρονολόγηση της Βασιλικής έχουν γίνει διάφορες υποθέσεις. Ο Νικόλαος Πλάτων την τοποθετεί στον 6^ο αιώνα και η αρχαιολόγος  Βασιλική Συθιακάκη στους μεταβατικούς χρόνους, πριν την αραβική κατάκτηση, όταν οι αραβικές επιδρομές αυξήθηκαν πιέζοντας τους κατοίκους των παραλιακών περιοχών να τις εγκαταλείψουν και να εγκατασταθούν σε πιο ασφαλή μέρη.

Τότε φαίνεται και οι κάτοικοι της Χερρονήσου εγκατέλειψαν την παράλια πόλη τους και μαζί με αυτούς και οι Επίσκοποι τους και εγκαταστάθηκαν στις βόρειες πλευρές του υψώματος Χάρακα, εκεί που είναι σήμερα το χωριό Πισκοπιανό και λίγο πιο πάνω από αυτό.

Τότε ιδρύθηκε και η βασιλική ως νέα έδρα των Επισκόπων Χερρονήσου.

Μάλιστα η κ Συθιακάκη δικαιολογεί την εκτίμηση της βασιζόμενη και σ ένα χρυσό νόμισμα με τον Ηράκλειο Κωνσταντίνο, που βρέθηκε εκεί. Βέβαια ένα τέτοιο νόμισμα θα μπορούσε κάλλιστα να βρεθεί ακόμη και αν η βασιλική είναι προγενέστερη αφού απλώς λειτουργούσε την εποχή που  χρησιμοποιήθηκε το νόμισμα.

Από την έδρα της επισκοπής Χερρονήσου στο σημείο αυτό πήρε το όνομα του το χωριό. Βέβαια ο Θεοχάρης Δετοράκης έχει άλλη γνώμη. Πιστεύει ότι «Τὸ μικρὸ χωριὸ Πισκοπιανὸ (ὀρθότερα σὲ πληθ., Πισκοπιανῶ(ν) στὴν περιοχὴ τῆς Χερσονήσου ὀφείλει, κατὰ τὴν ἄποψη πολλῶν (Σπανάκης, κ.ἄ.), τὴν ὀνομασία του στὸ γεγονὸς ὅτι ἦταν ἄλλοτε ἕδρα ἐπισκοπῆς! Ποτὲ ὅμως τὸ χωριὸ αὐτὸ δὲν ὑπῆρξε ἕδρα ἐπισκοπῆς. Τὸ ὀρθὸ εἶναι ὅτι ἡ ὀνομασία του ὀφείλεται στὸ βυζαντινὸ ἀξίωμα «Ἐπισκοπιανοί» (= ὑπηρέτες τοῦ ἐπισκόπου), ποὺ μαρτυρεῖται καὶ ὡς οἰκογενειακὸ (ἐπαγγελματικὸ) ἐπώνυμο στὶς βυζαντινὲς πηγές».

Κι αν με αυτό τον τρόπο μπορεί να δικαιολογηθεί το όνομα του χωριού σίγουρα δεν μπορεί να δικαιολογηθεί η ύπαρξη μιας μεγάλης παλαιοχριστινικής , γιατί να κτίσουν ένα τόσο σημαντικό ναό εκεί για τους υπηρέτες των επισκόπων;

Το σημείο που επελέγη για την ανέγερση της παλαιοχριστινικής του Πισκοπιανού είναι σε ψηλό σημείο, με ωραία θέα προς τον κάμπο και τη θάλασσα, και μια που δεν έχουν γίνει ανασκαφές μπορούμε να εικάσουμε πως το κτίσμα της πλαισιωνόταν από την κατοικία του επισκόπου, του ιερατείου και των υπηρετών τους.

Στο σημείο όπου, μετά βίας, βλέπουμε ίχνη της παλαιοχριστιανικής είχε γίνει μια πρόχειρη επιφανειακή έρευνα και συγκεκριμένα εκεί όπου βρισκόταν το ιερό βήμα, όπου  και φάνηκε καθαρά η κόγχη. Σήμερα ωστόσο τίποτα δεν διακρίνεται παρά μόνο τμήμα του βόρειου τοίχου της που μαρτυρά και το μεγάλο μέγεθος της.

Λογικά, και με βάση μαρτυρίες των κατοίκων, αρκετές από τις πέτρες του ναού χρησιμοποιήθηκαν όταν έπεσε ο η βασιλική για τις κατοικίες του χωριού. Στο ναό των  Εισοδίων της Θεοτόκου βλέπουμε  υλικό προερχόμενο από την παλαιοχριστιανική τόσο στο κατώφλι, εσωτερικά του ναού, όσο και στη βαθμίδα που χωρίζει και υπερυψώνει το Ιερό Βήμα. Εκεί έχει τοποθετηθεί ένα μακρύ και μονολιθικό τμήμα, μάλλον επιστηλίου, από λευκό μάρμαρο

Το σημαντικότερο διασωθέν αρχιτεκτονικό μέλος της παλαιοχριστιανικής βασιλικής είναι ένα επιπεδόγλυφο κομμάτι μαρμάρου με ενδιαφέρουσα και σπάνια ανάγλυφη παράσταση οικοδομήματος (κιβωρίου) με βήλα (κουρτίνες) από το οποίο κρέμεται κανδήλα.

Το ανάγλυφο αυτό φωτογράφησε ο Gerola,  ήδη στις αρχές του 20^ου αιώνα ,και στην συνέχεια δημοσίευσε σκίτσο του. Βέβαια άλλοι το θεωρούν θωράκιο άλλοι τμήμα σαρκοφάγου. Ως τμήμα σαρκοφάγου θα πρέπει να αφορούσε σε κάποιο πολύ σημαντικό πρόσωπο. Το πιθανότερο κάποιον Άγιο Επίσκοπο Χερρονήσου.

Το ανάγλυφο αυτό μαζί με άλλα αρχιτεκτονικά μέλη τις βασιλικής (τμήματα κιόνων, κιονόκρανα) είχαν μεταφερθεί στην εκκλησία των Εισοδίων απ΄ όπου στην συνέχεια μεταφέρθηκαν στο Ιστορικό Μουσείο. Το μεν θωράκιο εκτίθεται στο Μουσείο, για τα υπόλοιπα δεν γνωρίζουμε.

Κατά τη Βενετοκρατία η παλαιοχριστιανική βασιλική ήταν ήδη εγκαταλελειμμένη. Οι κάτοικοι του Πισκοπιανού είχαν όμως μια νέα εκκλησία αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου. Η εκκλησία αυτή βρισκόταν στην ίδια θέση που βρίσκεται και ο σημερινός ναός (δείτε τον εδώ) και από αυτήν σώζεται σήμερα μόνο ο νότιος τοίχος. Η αδιάκοπη ιστορική πορεία του οικισμού μας οδηγεί στον ισχυρισμό πως ενδεχομένως και η παλαιοχριστιανική βασιλική να ήταν αφιερωμένη στην Παναγία. Συνήθως αυτό συμβαίνει, όταν δηλαδή ερειπωθεί και εγκαταλειφθεί ένας ναός ο επόμενος που κτίζεται για να τον διαδεχθεί αφιερώνεται στον ίδιο Άγιο. 

Ελένη Βασιλάκη

(Τις πληροφορίες για την Παλαιοχριστιανική Βασιλική μας διέθεσε ο Γιώργος Σταματάκης )

(ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ αυστηρά η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική του περιεχομένου του παρόντος σε οποιοδήποτε site, χωρίς προηγούμενη άδεια της κατόχου του Ελένης Βασιλάκη, Νόμος 4481/2017 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα)