Ο ξεχασμένος ναός του Αγίου Παύλου και η Μονή του Τάγματος των Σερβιτών στο Ηράκλειο

Όποιος ηρακλειώτης δε γνωρίζει την ύπαρξη του σίγουρα δεν μπορεί να φανταστεί πως τα ερείπια που βλέπει, ανάμεσα στα σκουπίδια που έχουν πετάξει οι περίοικοι, ανήκουν στη Μονή του Τάγματος των Σερβιτών του οποίου το καθολικό ήταν αφιερωμένο στον Άγιο Παύλο.

Ο λόγος για τα ερείπια επί της οδού Θεσσαλονίκης στο Ηράκλειο, κοντά στην οικία Τσαχάκη, σχεδόν στην καρδιά της πόλης.

Τα απομεινάρια, που βλέπουμε στο συγκεκριμένο ακίνητο, είναι ένα τμήμα του καθολικού της Μονής του Τάγματος των Σερβιτών, καθώς ένα ακόμα σημαντικό κομμάτι της σώζεται εντός του παρακείμενου κτιρίου, το οποίο στην παρούσα φάση ανακαινίζεται προκειμένου να στεγάσει επιχειρηματική δραστηριότητα.

Σύμφωνα με την αρχαιολόγο Λιάνα Σταρίδα και όσα αναφέρει στο βιβλίο της για τα θρησκευτικά μνημεία του Χάνδακα, το εν λόγω μοναστήρι συναντάται στους καταλόγους IV 121, V 120, VI (Werdmüller) 78 ως S. Paolo και VII (Coronelli) 39 ως S. Paolo, Chiesa, e Convento de’ Padri Domenicani.

Ως μοναστήρι πάντως υπήρχε και το 1501, όπως αναφέρεται στη διαθήκη του Τζανή Γραδενίγου.

To 1951 έχουμε αναφορά γι αυτό ως τμήμα στις οικίες ιδιοκτησίας Ακράτου και Κατίνας Πασελάκη, στην οδό Θεσσαλονίκης 4.

Σύμφωνα με την περιγραφή του Gerola: «Το οικόπεδο για την ίδρυση του μοναστηριού παραχωρήθηκε από τους ευγενείς Κρητικούς στον Αντώνιο Da Viterbo. Έκτοτε το κρατούσαν οι Serviti, ώσπου πέρασε και αυτό στα χέρια των Predicatori, στα τελευταία χρόνια της βενετσιάνικης κυριαρχίας.

Μα τίποτα άλλο δεν ξέρουμε ή δεν μπορούμε να συμπεράνουμε για την εκκλησία αυτή που θεωρείτο κι αυτή μια από τις πιο άθλιες λατινικές εκκλησίες της πόλης όχι μόνο για τις διαστάσεις μα και για το σύνολο της οικοδομής.

Από αυτήν δεν μένει πια παρά ένα μικρό μέρος που ενσωματώθηκε στο σπίτι του Νικολάου Τσαγκάκη. Το κλίτος έχει πλάτος 3,55 μ, οι τοίχοι έχουν πάχος 1,05 μ. και στεγάζεται ακόμα με θόλο κυλινδρικό πολύ ψηλό».

Στις αρχές του 20ου αιώνα φαίνεται να ήταν ορατός ο βόρειος μακρύς τοίχος του που έφερε καμάρα η οποία στηριζόταν σε δύο ανακουφιστικά τόξα.

Στον χάρτη του Werdmüller, στην περιοχή εμφανίζεται αγρός ή οικόπεδο και βόρεια η Μονή του Αγίου Παύλου των Σερβιτών.

Όπως αποτυπώνεται στον χάρτη, το κυρίως κτιριακό συγκρότημα της μονής εκτεινόταν στη βόρεια πλευρά του ναού, ανάμεσα δηλαδή στις οδούς Θεσσαλονίκης και Μονής Απεζανών και νότια της σημερινής πλατείας Ρήγα Φεραίου.

Ο Άγιος Παύλος, σύμφωνα με τον Τζουάνες Παπαδόπουλο: ήταν φτωχικός και είχε λίγους Δομινικανούς μοναχούς που ζούσαν από ελεημοσύνες.

Είχε ένα αρκετά μεγάλο καμπαναριό με κωνική στέγη. Αυτή η εκκλησία έβλεπε στην πλατεία όπου ο προβλεπτής του ιππικού έκανε την επιθεώρηση του φεουδαλικού ιππικού που είπαμε παραπάνω.

Η εκκλησία αυτή και το καμπαναριό και όλα τα κελιά των μοναχών ισοπεδώθηκαν σχεδόν από τα κανόνια του εχθρού σε σημείο που δεν μπορούσε κανείς να διακρίνει τί ήταν, εκκλησία ή σπίτια.

Σε εκείνη τη συνοικία ερειπώθηκαν και όλα σχεδόν τα σπίτια γιατί το εχθρικό κανόνι χτυπούσε συχνά μια χριστιανική πυροβολαρχία που ήταν απέναντι και οι μπάλες δεν έβρισκαν το στόχο τους, έμπαιναν στην πόλη και έπεφταν σε αυτή την περιοχή και στα σπίτια παρόλο που βρίσκονταν σε μέρος χαμηλότερο από τα τείχη. Το ίδιο συνέβαινε συχνά και σε άλλες συνοικίες και εκκλησίες της πόλης.

Αρχιτεκτονικά, ο ναός ήταν σταυροειδής επιμήκης, με εκατέρωθεν βραχείς κεραίες- παρεκκλήσια.

Σήμερα, εντός της παρακείμενης οικίας, σώζεται η νότια κεραία-παρεκκλήσι του Αγίου Παύλου, που έχει κηρυχτεί διατηρητέο μνημείο.

Συγκεκριμένα, σώζεται το θολοσκεπές παρεκκλήσι ακέραιο και ενσωματωμένο μέσα στην οικία.

Εσωτερικά έχει πλάτος 3,55 μέτρα και ύψος 6,10 μέτρα ενώ φέρει μικρό παράθυρο δυτικά και μεγαλύτερο τυφλό βόρεια. Στο μέσον του ανατολικού τοίχου φέρει αψιδωτή κόγχη. Οι εξωτερικοί τοίχοι του, ο νότιος, ο ανατολικός και ο δυτικός είναι και το οικοδομικό όριο της όμορης ιδιοκτησίας.

Κατά τη διάρκεια ανασκαφικής έρευνας στο προς νότο όμορο οικόπεδο, αποκαλύφθηκε ο νότιος τοίχος του κεντρικού κλίτους που αποτελεί τη συνέχεια του παρεκκλησίου στα δυτικά και έχει δεχτεί πολλές μεταγενέστερες επεμβάσεις.

Ο τοίχος συνεχίζεται και στις όμορες ιδιοκτησίες δυτικά και έχει ύψος περίπου 5 μέτρα.

Σε όλη την επιφάνεια υπάρχει συνεχής πεσσοστοιχία που στηρίζει οξυκόρυφα επάλληλα τυφλά αψιδώματα. Ορισμένα από αυτά έχουν πληρωθεί εντελώς με αργούς λίθους και νεότερα οικοδομικά υλικά.

Στην κορυφή της τοξοστοιχίας υπάρχουν μικρά ορθογώνια φουρούσια. Τα φουρούσια και η τοξοστοιχία υποδηλώνουν την ύπαρξη κλειστού διαβατικού, σε αυτή τουλάχιστον την πλευρά του ναού, ανάλογο με εκείνο που υπήρχε στη βόρεια πλευρά της Παναγίας των Σταυροφόρων.