Το πανάρχαιο έθιμο της ευλογίας των σταφυλιών στις 6 Αυγούστου

Διατηρείται τώρα και χιλιάδες χρόνια, πάντα ως τελετουργία που συνδέει το ανθρώπινο με το θείο, πάντα ως προσφορά που μεταφέρει σεβασμό και συναίσθημα.

Στη μινωική Κρήτη ήταν ευρύτατα διαδεδομένο, οφειλή και καθήκον κι ευχαριστία μαζί. Το μαρτυρούν τα ευρήματα των ανασκαφών, πέτρινοι και πήλινοι κέρνοι που ανακαλύπτονται στις προϊστορικές θέσεις.

Του Νίκου Ψιλάκη

Στα μετέπειτα χρόνια, στη αρχαϊκή, την κλασική, την ελληνιστική εποχή, ακόμη και στα ρωμαϊκά χρόνια, οι άνθρωποι συνέχισαν να το τηρούν με ευλάβεια. Κι όταν ήρθε μια καινούργια θρησκεία, κι όταν ξεχάστηκαν τα αρχαία ιερά, το έθιμο παρέμεινε ζωντανό, θεσμός ακατάλυτος που ενδυνάμωνε τη σχέση του ανθρώπου με τη θεότητα.

Ο λόγος, βέβαια, για το έθιμο των απαρχών. Οι πρώτοι καρποί, τα πρώτα γεννήματα της γης, πρέπει να προσφερθούν στους Θεούς, δηλαδή σ' αυτούς που κάνουν τη γης να καρπίζει!

Παλιότερα πρόσφεραν όλα τα πρωτοφανίστικα δωρήματα της γης, οπωρικά, λάδι, μέλι, κρασί, το καθένα στην εποχή του.

Σήμερα το έθιμο διατηρεί μεν την αρχέγονη μορφή του αλλά περιορίζεται στις Απαρχές του Αυγούστου. Στα σταφύλια της Μεταμόρφωσης.

Γιορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στο Αλάγνι

Μου αρέσει ν' ανηφορίζω κάθε χρόνο στις έξι του Αυγούστου στις κορυφές του Αφέντη, στους μικρούς ναούς της Μεταμόρφωσης, σε ξωκλήσια ταπεινά που λειτουργούνται μια φορά το χρόνο, να βλέπω μαυροφορεμένες γριούλες μ' ένα καλάθι σταφύλια στο χέρι, να βλέπω τις τράπεζες των προσφορών γεμάτες ως πάνω κι έναν ιερέα με το θυμιατό στο χέρι να υψώνει τη φωνή ως τους ουρανούς:

Ευλόγησον, Κύριε, τον καρπόν τούτον της αμπέλου....

Κι ύστερα, να σιμώνουν όλοι να τσιμπολογούν το σταφύλι - άλλο νάμα και τούτο!

Τι κι αν λιγοστεύουν τα καλάθια, τι κι αν πληθαίνουν οι πλαστικές σακούλες (σημάδια και τεκμήρια αισθητικού μαρασμού)... Αλλάζει το φαίνεσθαι μα το είναι παραμένει ακλόνητο, το έθιμο παραμένει ζωντανό, τα πρώτα σταφύλια της αμπέλου τοποθετούνται με ευλάβεια στα θυσιαστήρια - οφειλές κι ευχαριστίες μαζί.

Μεταφέρω εδώ ένα απόσπσπασμα από το βιβλίο μου "Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη" (Ηράκλειο 2005), όπου περιγράφονται οι Απαρχές του Αυγούστου:

"Το έθιμο επιβιώνει επειδή προσαρμόζεται, έστω και σε μια ειδικότερη φολκλορική έκφρασή του. Εξ άλλου σε μικρότερες κοινότητες η προσφορά σταφυλιών διατηρεί τον αρχέγονο χαρακτήρα των απαρχών.

Προσφέρονται από τους κατοίκους, ευλογούνται και μοιράζονται στο εκκλησίασμα. Σε αμπελουργικές περιοχές προσκομίζονται πολύ μεγάλες ποσότητες, έτσι που να στοιβάζονται σε κοφίνια κάτω από την τράπεζα ευλογίας.

Η διανομή γίνεται συχνά από τον ίδιο τον ιερέα στο τέλος της λειτουργίας μαζί με το αντίδωρο ή κάποιον επίτροπο, που έχει φροντίσει να τα κόψει σε τσαμπιά μετά την ευλογία. Σε άλλες περιπτώσεις τα παίρνουν οι ίδιοι οι εκκλησιαζόμενοι μόλις τελειώσει η τελετή της ευλόγησής τους και τα τρώνε μετά το αντίδωρο.

Σε περιοχές των Χανίων η προσφορά των πρώτων σταφυλιών προσλαμβάνει ευρύτερες τελετουργικές προεκτάσεις. Στην Αγιά Κυδωνίας συνηθίζουν να πηγαίνουν τα σταφύλια στην εκκλησία αποβραδίς, να μένουν όλη τη νύχτα στο ναό και το πρωί να ευλογούνται και να μοιράζονται.

Στον Κρουσώνα «την ημέρα του Χριστού πάμε από τ’ αμπέλια και κόβουμε σταφύλια και τα φέρνουμε στην εκκλησία μαζί με βασιλικούς και τα ευλογά ο παπάς. Στο τέλος παίρνουμε αντίδωρο, ένα τσαμπί σταφύλι κι ένα κομμάτι βασιλικό. Τρως μερικές ρόγες και τ’ άλλο το ρίχνεις στο βαρέλι για το καλό».

Σε όλο σχεδόν το Μελεβίζι υπάρχει η συνήθεια να βάζουν το σταφύλι των απαρχών στα κρασοβάρελα. Το κρασί αποκτά την ευλογία της ίδιας της Εκκλησίας.

Ακόμη και σήμερα μπορεί να δει κανείς στην ευλογία των καρπών της αμπέλου τη διαδικασία και τις κινήσεις που απαιτούνται όταν δοκιμάζει κάποιος το πρώτο φρούτο της συγκεκριμένης χρονιάς.

Παίρνει το φρούτο με τα δάχτυλα του δεξιού χεριού, σηκώνει το χέρι ψηλά και το κατεβάζει ώστε να σχηματίσει έναν υποτυπώδη κύκλο στο κεφάλι προσπαθώντας να βάλει το φρούτο στο στόμα από την αριστερή πλευρά, από το αριστερό μέρος του στόματος. Κι αλίμονο σ’ όποιον δεν μπορέσει να το δοκιμάσει, σ’ όποιον το χέρι του δεν λυγίζει αρκετά ή για διάφορους λόγους δεν μπορεί να το φάει. Το έχουν για κακό παρατήρημα…

Σε πολλές περιοχές της Κρήτης συνηθιζόταν μέχρι και σε πολύ πρόσφατες εποχές να προσφέρονται στην εκκλησία όλα τα πρώτα γεννήματα. Ακόμη και τα κηπικά και τα λαχανικά, ακόμη και τα υπόλοιπα φρούτα, αχλάδια, σύκα, ροδάκινα. Συνηθισμένες, όμως, για την περίοδο του Δεκαπενταύγουστου είναι οι απαρχές και άλλων ειδών, κυρίως σταριού και ψωμιού που γίνεται από το πρώτο σιτάρι.

Στην επαρχία Κισάμου οι απαρχές του Αυγούστου περιλαμβάνουν όχι μόνο σταφύλια, αλλά όλα τα γεννήματα της εποχής.

Οι άρτοι των αυγουστιάτικων απαρχών προσφέρονται κυρίως κατά την ημέρα της Κοίμησης της Θεοτόκου. Παράλληλα σε πολλές αμπελουργικές περιοχές πρόσφεραν στην εκκλησία πετιμεζόπιτα. Την έφτιαχναν από τα πρώτα σταφύλια της χρονιάς.

Ο αγρότης θέλει ομοτράπεζό του τον ίδιο το Θεό, μια και πιστεύει ότι είναι συν-καλλιεργητής στα κτήματά του: τα φυτά και τα δέντρα έφτασαν στην καρποφορία με τη θεϊκή συμβολή.

Παράλληλα, όμως, σε μια διαφορετική αντίληψη της θεότητας, θεωρεί ως δεδομένη την ταύτιση με τα φυσικά στοιχεία και ιδιαιτέρως με τον κόσμο των ζώων τα οποία ούτως ή άλλως θεωρεί πλάσματα του ίδιου θεού. Όταν θερίσει πρέπει να μοιραστεί ένα κομμάτι της σοδειάς με τους φτωχούς και τον ουρανό, που μπορεί να είναι τα πετεινά, μπορεί και ο ίδιος ο Θεός:

Το σιτάρι σου θερίζεις;

Δώσε χήρας κι ορφανού

κι όντεν απολιχνίζεις

του φτωχού

και τ’ ουρανού.

Και στα σταφύλια το ίδιο. Ο Θεός έχει το μερίδιό του στις 6 Αυγούστου. Τα πουλιά το δικό τους μερίδιο. Κι όποιος περάσει από τ’ αμπέλι πρέπει να δοκιμάσει τα σταφύλια του.

Η ευχή που διαβάζεται εκείνη τη μέρα εκφράζει το χριστιανικό νόημα της προσφοράς προς το θείον:

Ευλόγησον, Κύριε, τον καρπόν τούτον της αμπέλου τον νέον, ον δια της του αέρος ευκρασίας, και των σταγόνων της βροχής, και της των καιρών γαλήνης εις ταύτην την ωριμωτάτην στάσιν ελθείν ευδόκησας, ίνα η εν ημίν τοις εξ αυτού του γεννήματος της αμπέλου μεταλαμβάνουσιν, εις ευφροσύνην, και τοις προσενέγκασι δώρον, εις εξιλασμόν αμαρτιών, δια του ιερού και αγίου Σώματος και Αίματος του Χριστού σου· μεθ’ ου ευλογητός ει συν τω παναγίω, και αγαθώ, και ζωοποιώ σου Πνεύματι, νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων. Αμήν".

Πηγή: karmanor