Η Μονή του Αγίου Παντελεήμονα στο Φόδελε και η ιστορία της

Η Μονή του Αγίου Παντελεήμονα βρίσκεται στην κτηματική περιφέρεια Μαράθου, 3,5 χιλιόμετρα νότια του Φόδελε, μέσα σε μια κατάφυτη δασική περιοχή όπου ξεχωρίζουν τα οπωροφόρα δέντρα. 

Η χρονολογία της ίδρυσης της δεν είναι γνωστή. Η κατεδάφιση μεγάλου μέρους του μοναστηριακού συγκροτήματος, το 1972, αποστέρησε την έρευνα από τη σημαντικότερη ίσως πηγή, αυτή της οικοδομικής ιστορίας του.

 Οι φήμες λένε πως τα περισσότερα κτίρια του μοναστηριού κατεδαφίστηκαν στην προσπάθεια να βρεθούν κρυμμένες χρυσές λίρες ωστόσο κατά τα φαινόμενα μάλλον ζητούμενο ήταν η διάλυση της Μονής, η οποία διέθετε σημαντική περιουσία σε κτήματα.

Στο τουρκικό αρχείο του Ηρακλείου σώζονται έγγραφα, που αφορούν στην απόκτηση ακινήτων από τη Μονή, με το παλαιότερο εξ αυτών να φέρει χρονολογία 14 Δεκεμβρίου 1670, οπότε η Μονή προυπήρχε αυτής της ημερομηνίας.

Η τοπική παράδοση συνδέει πάντως την ίδρυση της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα με την καταστροφή από πειρατές της αντίστοιχης παραλιακής του Αγίου Αντωνίου, στους Πέρα Γαλήνους, που βρισκόταν σε μικρή απόσταση από τον κόλπο του Φόδελε.

Οι μοναχοί του Αγίου Αντωνίου, Μακάριος, Ιερεμίας και Κοσμάς, κατά την παράδοση, εγκατέλειψαν την κατεστραμμένη από Τούρκους Μονή τους και ίδρυσαν τη Μονή του Αγίου Παντελεήμονα. 

Κρητικοί λόγιοι αναφέρουν πως το Μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου καταστράφηκε από τον Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα, ο οποίος επιτέθηκε στην πόλη και τα βόρεια παράλια του Ρεθύμνου το 1538, όμως η άποψη αυτή ανατρέπεται αφού σε δικαιοπρακτικό έγγραφο ο Άγιος Αντώνιος λειτουργούσε κανονικά το 1558, 20 χρόνια δηλαδή μετά την φερόμενη επίθεση σε αυτόν από τον Μπαρμπαρόσα.

Οι τρεις προαναφερθέντες μοναχοί πάντως από τη Μονή των Πέρα Γαλήνων μνημονεύονται στους 3 πρώτους στίχους του καταλόγου μοναχών, «Βραβείου της Μονής»,  του Αγίου Παντελεήμονα (1864) ως οι πρώτοι κτήτορες.

Η πρώτη καταστροφική επιδρομή Τούρκων στο Μοναστήρι γίνεται το 1824, μετά το ολοκαύτωμα στο σπήλαιο του Μελιδονίου. Οι Τούρκοι άρπαξαν τότε απο εκεί σημαντικά κειμήλια ενώ οι μοναχοί του αντιστάθηκαν και στη μάχη που έγινε σκοτώθηκε ο μοναχός Άνθιμος, ο τάφος του οποίου βρίσκεται στην αυλή.

Η πιο σημαντική περίοδος στην ιστορία της Μονής καταγράφεται στην επανάσταση του 1866-1869, επί ηγουμενίας Νεόφυτου Πεδιώτη, οπότε είχαμε ενεργή συμμετοχή της στον αγώνα ενάντια στους Τούρκους με αποτέλεσμα τη λεηλασία και τον εμπρησμό της.

Αρχιτεκτονική της Μονής

Η θέση ανέγερσης της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα μόνο τυχαία δεν είναι καθώς είναι μέσα στα ιδιοκτησιακά όρια της Μονής των Πέρα Γαλήνων ενώ στο σημείο φαίνεται να προϋπήρχε ναΐσκος.

Η Μονή του Αγίου Παντελεήμονα οικοδομήθηκε στην πλαγιά ενός χαμηλού υψώματος σε τρία τεχνητά άνδηρα. Στο μεσαίο βρίσκονται η αυλή και το δίκλιτο καθολικό. Ανατολικά, σύμφωνα με τοπογραφικό σκαρίφημα του Πλατάκη του 1975, υπήρχε ένα τρίχωρο κτίριο όπου αρχικά στεγάστηκε το ηγουμενείο και το αρχονταρίκι. Δεν αποκλείεται σε έναν από τους 3 χώρους να στεγαζόταν και το Συνοδικό της Μονής. Νότια του ηγουμενείου του 1716 υπήρχε και ένα δεύτερο δίχωρο κτίριο που λειτουργούσε ως μαγειρείο, φούρνος και αποθήκη.

Το Ιερό του Αγίου Αντωνίου

Στο τρίτο άνδηρο  βρισκόταν τα κελιά των μοναχών, με τον Πλατάκη να είχε εντοπίσει επτά . Σε μικρή απόσταση από αυτά ήταν το ελαιοτριβείο της Μονής. Έξω από το μοναστηριακό συγκρότημα σε μικρή απόσταση από την πύλη βρίσκεται η υδατοδεξαμενή της.

Παρότι κάποιοι κατατάσσουν αρχιτεκτονικά τη Μονή σε αυτές του φρουριακού τύπου, στην πραγματικότητα το Μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονα δεν έχει κανένα από τα χαρακτηριστικά της κατηγορίας αυτής καθώς διαθέτει άμεση οπτική επαφή με τον περιβάλλοντα χώρο, έχοντας έτσι ως κύριο χαρακτηριστικό του την εξωστρέφεια.

Το καθολικό της Μονής αποτελείται από δύο καμαροσκεπή κλίτη, από τα οποία το νότιο είναι αφιερωμένο στον Άγιο Παντελεήμονα και το βόρειο στον Άγιο Αντώνιο ωστόσο όπως οι ειδικοί έχουν διαπιστώσει αρχικά χτίστηκε ένα κλίτος που καταστράφηκε σε κάποια από τις λεηλασίες των Τούρκων και στη συνέχεια όταν έγιναν εργασίες αποκατάστασης προστέθηκε και το δεύτερο κλίτος.

Στην εξωτερική όψη του αετώματος του κλίτους του Αγίου Παντελεήμονα σώζονται εντοιχισμένα εφυαλωμένα πινάκια σε σταυρική διάταξη , στα οποία αποδίδονταν αποτροπαική ισχύς. Μάλιστα αυτά τα σκυφία φαίνεται να είναι παλαιότερα του ναού .

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η βαθμίδα στην είσοδο του ναού του Αγίου Παντελεήμονα καθώς πρόκειται για τμήμα αρχαίου μαρμάρινου αρχιτεκτονικού μέλους, βάση κίονα δηλαδή που μεταφέρθηκε εκεί από κοντινή αρχαιολογική θέση.

Οι περισσότερες εικόνες της Μονής χρονολογούνται  στον 18^ο αιώνα και είναι λαικές, όπως κι εκείνες του 19^ου αιώνα. Ανάμεσα τους ο Άγιος Παντελεήμονας με σκηνές από το βίο του, του 1753, ο Άγιος Δημήτριος με σκηνές επίσης από το βίο του, του 1762, ο Άγιος Γεώργιος του 18^ου αιώνα, ο Άγιος Ονούφριος του 16^ου αιώνα, η Δευτέρα Παρουσία του 16^ου αιώνα, οι Άγιοι Πάντες του 17^ου αιώνα κ.α

(Οι πληροφορίες για τη Μονή αντλήθηκαν από το βιβλίο των αρχαιολόγων Αικατερίνης Μυλοποταμιτάκη και Μαρίας Μαυριτσάκη με τίτλο: "Η Μονή του Αγίου Παντελεήμονα στο Μαλεβίζι Ηρακλείου Κρήτης")

  (ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ αυστηρά η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική του περιεχομένου του παρόντος σε οποιοδήποτε ιστότοπο, χωρίς προηγούμενη άδεια της κατόχου του Ελένης Βασιλάκη, Νόμος 4481/2017 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα)