Βιράν Επισκοπή: Από το Ιερό της Δικτυνναίας Αρτέμιδος ως το σύγχρονο ναό των Αγίων Αναργύρων

Στην Άνω Βιράν (Βεράν παλαιότερα) Επισκοπή Ρεθύμνου, στην άκρη του οικισμού δίπλα στο νεκροταφείο, είναι κτισμένος ο ναός των Αγίων Ανάργυρων.

Βλέποντας τον κάποιος για πρώτη φορά υποθέτει πως είναι ένα κτίσμα των νεώτερων χρόνων που δεν έχει κάτι σημαντικό να του αποκαλύψει.

Όμως αν ανατρέξουμε στην ιστορία του θα διαπιστώσουμε πως ούτε αυτή είναι μια απλή εκκλησία ούτε η θέση της είναι τυχαία.

Στο σημείο εκείνο, πριν κτιστούν οι Άγιοι Ανάργυροι, υπήρχε ναός αφιερωμένος στην Αγία Ειρήνη. Πριν απ' αυτήν όμως λειτούργησε εκεί μια τρίκλιτη βυζαντινή βασιλική, η οποία ενδεχομένως να πήρε τη θέση παλαιοχριστιανικής βασιλικής κι αυτή με τη σειρά της είχε ανεγερθει πάνω σε αρχαίο ιερό της Αρτέμιδος.

Μιλάμε δηλαδή για ένα τόπο λατρείας που το παρελθόν του χάνεται στο βάθος των αιώνων, με τη μια θρησκεία να διαδέχεται την άλλη, χωρίς όμως να υπάρχει απώλεια ιερότητας.

Ήταν το 1908 όταν ο G. Gerola κατέγραψε τα ερείπια παλαιάς βασιλικής στη Βιράν Επισκοπή δίπλα στο νεώτερο ναό της Αγίας Ειρήνης.

Τέλη της δεκαετίας του 1950 αποφασίστηκε στο σημείο να γίνει ανασκαφή, καθώς από τη μια ο ναός της Αγίας Ειρήνης έπαψε να υπάρχει ενώ είχαν υποστεί αλλαγές και στα ερείπια της παλιάς βασιλικής μετά την απόφαση των κατοίκων να κτίσουν στο σημείο, ένα κακότεχνο, όπως τον χαρακτηρίζει ο αρχαιολόγος Κωνσταντίνος Καλοκύρης, νέο, μονόκλιτο ναό τον οποίο αφιέρωσαν στους Αγίους Αναργύρους.

Τις ανασκαφές δυσκόλεψε όχι μόνο η καινούργια εκκλησία αλλά και το γεγονός πως ο χώρος γύρω της είχε μετατραπεί σε νεκροταφείο.

Όταν ξεκίνησε το ανασκαφικό έργο άρχισαν σιγά σιγά να αποκαλύπτονται οι τρείς αψίδες και οι αρχαιολόγοι βεβαιώθηκαν ότι είχαν μπροστά τους τα απομεινάρια μιας βυζαντινής βασιλικής.

Στη συνέχεια ερεύνησαν τα θεμέλια του δυτικού και των πλαγίων τοίχων του μνημείου διαπιστώνοντας πως είχαν πάχος ένα μέτρο ορίζοντας κτίριο με μήκος 17,30 μέτρα και πλάτος 14,50 μέτρα.

Στη μεσαία κόγχη αποκαλύφθηκαν τεμάχια από μαρμάρινους σταυρούς ενώ στο πάτωμα βρέθηκε στήλη ενεπίγραφη της ρωμαϊκής περιόδου με αναφορά σε Ρωμαίο ανθύπατο «όστις οδούς εκ χρημάτων ιερών θεάς Δικτύννης γεννέσθαι εκέλευσεν». Εκτιμάται ότι επρόκειτο για οδόσημο που είχε τοποθετηθεί εκεί.

Ακόμα βρέθηκαν τμήμα γείσων από τις αψίδες, τμήματα επιστύλιων των παλαιοχριστιανικών χρόνων, τμήματα από θωράκια, κομμάτια από παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά γλυπτά, κυονόκρανα, πεσσούς κ.α.

Σύμφωνα με την περιγραφή των ανασκαφέων, από τις τρείς αψίδες και τα λοιπά ανευρεθέντα στοιχεία κατέληξαν πως εκεί υπήρχε μια τρίκλιτη βυζαντινή βασιλική της οποίας τα μεταξύ των κιόνων ή πεσσών κενά κάλυπταν τέσσερα τόξα , ενώ υπήρχε και νάρθηκας με πλάτος περίπου τεσσάρων μέτρων. Η βασιλική ήταν θολοσκεπής ενώ στη νοτιοδυτική γωνία της βρέθηκαν άθικτοι δυο βυζαντινοί τάφοι με σκελετούς.

Το ιερό της Αρτέμιδος

Είναι ωστόσο σημαντικό το γεγονός ότι δυτικά του νεώτερου ναού των Αγίων Αναργύρων και στο τέρμα του βορείου κλίτους της βασιλικής βρέθηκαν δυο απέναντι τοίχοι πλάτους 1,20 μέτρων και ανοίγματος 1,50 μέτρων καθώς και κτιστή στενόμακρη κατασκευή καλυμμένη από μεγάλα κεραμίδια. Αυτά τα τμήματα κατασκευής δεν ανήκαν στη βασιλική και πιθανολογείται πως ήταν απομεινάρια των ελληνιστικών χρόνων σχετιζόμενα ίσως με κάποιο ιερό της Δικτυνναίας Αρτέμιδος, που προϋπήρχε όλων των άλλων κτισμάτων.

Επί της ουσίας η ανασκαφή στο σημείο έφερε στο φως με βεβαιότητα την ύπαρξη βυζαντινής βασιλικής η οποία κατασκευάστηκε μάλλον πάνω σε παλαιοχριστιανική βασιλική κι αυτή πάνω σε ιερό της Αρτέμιδος.

Συνθέτοντας τα κομμάτια της ιστορίας ο Κ. Καλοκύρης αναφέρει πως η Βιράν Επισκοπή έγινε από τον 10ο αιώνα έδρα της Επισκοπής Αρίου γι αυτό το λόγο κτίστηκε και η συγκεκριμένη βασιλική, η οποία λειτούργησε ως ο καθεδρικός ναός της.