Στα άδυτα του ιερού σπηλαίου του Μελιδονίου-Η αίθουσα με τις επιγραφές και οι πιστοί-μύστες του Ερμή

Το σπήλαιο του Μελιδονίου το γνωρίζουμε κυρίως για την θυσία 370 γυναικόπαιδων και 30 πολεμιστών, που εγκλωβίστηκαν στο εσωτερικό του από τους Τούρκους και βρήκαν φρικτό θάνατο το 1824, με εισαγωγή από σχισμή εύφλεκτων υλικών που δημιούργησαν καπνό και τους προκάλεσαν ασφυξία.

Της Ελένης Βασιλάκη

Η επίσκεψη σε αυτό είθισται να καλύπτει την πρώτη μόνο αίθουσα του, γνωστή ως "Αίθουσα Hρώων". Εκεί βρίσκεται το οστεοφυλάκιο, όπου έχουν εναποτεθεί τα οστά των ανθρώπων, που σφράγισαν με τη ζωή τους το δράμα του σπηλαίου του Μελιδονίου.

Το οστεοφυλάκιο στην αίθουσα των ηρώων

Ωστόσο η περιβαλλοντική ομάδα των "Μυθοκρουσμένων" του Εσπερινού Γυμνασίου Ηρακλείου, στο πλαίσιο των εκπαιδευτικών εξορμήσεων της, είχε την ευκαιρία να προχωρήσει πέρα από τη μεγάλη αυτή πρώτη αίθουσα και να γνωρίσει την αθέατη, στους πολλούς, πλευρά του σπουδαίου αυτού λατρευτικού σπηλαίου.

Η αρχαιολόγος Ειρήνη Γαβριλάκη που, από νεαρή ηλικία, συμμετείχε και διηύθυνε τις ανασκαφικές έρευνες στηρίζοντας τη μετέπειτα προσπάθεια ανάδειξης του σπηλαίου, ήταν οδηγός και πολύτιμη πηγή πληροφοριών σε αυτή τη μοναδική διαδρομή.

Η αρχαιολογική έρευνα

Η αρχαιολογική έρευνα μέχρι σήμερα στο σπήλαιο του Μελιδονίου ή Γεροντόσπηλιο, όπως το αποκαλούν οι ντόπιοι, έχει φέρει στο φως σημαντικό υλικό διαφόρων περιόδων.

Επιβλητικό το σκηνικό στην αίθουσα Pashley

Αρχαιολογικές ανασκαφές διενεργήθηκαν αρχικά από την Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή και στη συνέχεια από την Αρχαιολογική Υπηρεσία, υπό τη διεύθυνση της κ Γαβριλάκη, αποδεικνύοντας ότι το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε ως χώρος κατοίκησης αλλά και ως χώρος λατρευτικής δραστηριότητας κατά την Τελική Νεολιθική και Πρωτομινωική περίοδο, τη Μεσομινωική και Υστερομινωική ενώ τεκμηριώνεται η χρήση του ως λατρευτικού χώρου και τον 3ο, 4ο και 7ο αιώνα π. Χ.

Η λατρεία στο χώρο

Σε ότι αφορά στα πρόσωπα που λατρεύονταν σε αυτό, αρχικά φαίνεται να ήταν η μινωίτισσα Μητέρα Φύση και στη συνέχεια μια γυναίκα θεά, την ταυτότητα της οποίας δε γνωρίζουμε. Η κύρια ωστόσο μορφή που λατρεύτηκε εκεί, και μας άφησε ξεκάθαρα ίχνη, είναι του θεού Ερμή.

Μάλιστα το εν λόγω σπήλαιο έγινε ευρέως γνωστό εξαιτίας της περίφημης επιγραφής του Σαλουίου Μηνά στον Ερμή.

Ο Μηνάς Σαλούιος είχε τάξιμο κι ερχόταν κάθε χρόνο με τη γυναίκα του για να προσφέρει θυσία στον Ερμή. Όμως η γυναίκα του Άρτεμις πέθανε κι επειδή όταν συνέβη το κακό δεν μπόρεσε να εκπληρώσει το τάμα του πήγε την επόμενη χρονιά και άφησε στο σπήλαιο την παρακάτω επιγραφή, όπως δημοσιεύθηκε από την Marg. Guarducci, Inscriptiones Creticae το 1939:

"Άρτεμις η Σαλουίου θυγατήρ,

Ούρεσι Ταλλαίοισιν ιδρυμένε Μαιάδος Ερμή,

σπονδήν και θυσίην δέξο φιλοφρόσυνος,

ήν σοι Σαλούιος Μηνάς λοιβαίσι γεραίρει,

κτήσεως εξ οσίης ψυχικά δώρα διδούς.

και πριν μεν ζώσης αλόχου φάος εισοροώσης,

συν κείνη κατ ' έτος σους εγέραιρε τόπους.

ανθ ' ών δ ' ενχρονίσας επετήσιον ούκ απέδωκεν,

συμβίου αγνοτάτης τούδε καταφθιμενης,

αλγήσας φρένα πολλά, μαθών δ ' ότι δεί τά γε θεία

τιμάν, διπλήν σοι τήν δ ' έπορεν θυσίαν.

και συ δε, παντοκράτωρ Εριούνιε, τόνδε φυλάσσοις

ζωόν, όπως τιμά σον δι ' όλου τέμενος".

Σύμφωνα με την κ. Γαβριλάκη, το σημαντικό αυτό κείμενο εντοπίστηκε για πρώτη φορά το 15ο αιώνα. Ο Κυριακός από την Αγκώνα, έφτασε στην Κρήτη το 1445 και μεταξύ άλλων επισκέφθηκε και το Μελιδόνι. Τα χειρόγραφα του για το τι είδε στην περιήγηση του χάθηκαν αλλά διασώθηκαν μόνο 5 από τις επιγραφές, που είχε καταγράψει, κι ανάμεσα σε αυτές και του Μελιδονίου.

Το ίδιο συνέβη στη συνέχεια με το μοναχό Urbano Bolzanio. Και ο Γενικός Προνοητής της Κρήτης, μεταξύ 1571 και 1572, Marino Cavalli,αναφέρεται όμως στην επιγραφή του Σαλουίου Μηνά.

Δυστυχώς μέχρι σήμερα και παρότι έγινε ειδικά γι αυτήν ανασκαφική έρευνα, ανατολικά της εισόδου του σπηλαίου, δεν έχει εντοπιστεί.

Υπάρχουν σημεία ακόμα μέσα στο σπήλαιο που το καθιστούν ενεργό, όπου βλέπουμε νέους σταλακτίτες να δημιουργούνται

Ο χώρος του σπηλαίου, όπως ανέφερε η κ Γαβριλάκη, έχει λατρευτική χρήση τουλάχιστον από το 3.000 π.Χ μέχρι σήμερα. Τα σημεία λατρείας και ο τρόπος λατρείας διαφέρουν ωστόσο εκείνο που δεν άλλαξε , διαχρονικά, είναι η ιερότητα αυτού του τόπου στη σκιά της Ίδης.

Οι πέτρες που χρησιμοποιούσαν ως βωμό, βρέθηκαν καλυμμένες από στάχτη και αγγεία

Οι επιχώσεις που βρήκαν οι αχαιολόγοι, σε ακτίνα 5,5 μέτρων κάτω από την είσοδο του σπηλαίου και 2,5 μέτρων προς τα πλάγια της, αλλά και διάφορα άλλα ευρήματα,μαρτυρούν πως ο χώρος αυτός είχε σημαντική επισκεψιμότητα και τακτική χρήση, αρχικά από βοσκούς και ξωμάχους, πριν σταδιακά εξελιχθεί σε ιερό σπήλαιο.

Το ιερό λατρείας των Προϊστορικών και Ιστορικών Χρόνων

Αμέσως μετά την αίθουσα των ηρώων, στον βόρειο μυχό της, σ' έναν κλειστό χώρο, όπου κυριαρχούν το εξαγνιστικό νερό και ένας πανάρχαιος σταλαγμίτης, ικανός να δώσει υπόσταση στη θέα στα και τις ψυχές των πιστών, συναντάμε το ιερό των Προϊστορικών Χρόνων του Μελιδονίου.

Δεσπόζει σχεδόν στο κέντρο του ο μεγάλου μεγέθους και φαλόσχημος, βαίτυλος (ιερός λίθος, η λέξη έχει φοινικική προέλευση από το Bet που σημαίνει σπίτι και τη λέξη El που είναι ο Θεός) μέσα σε μικρή λιμνούλα από νερό, υλικό καθαρμού αλλά και ευγωνίας.

Ο χώρος με το βαίτυλο μέσα σε λιμνούλα, που λειτούργησε ως ιερό κατά τους προιστορικούς και ιστορικούς χρόνους

Εκεί οι αρχαιολόγοι εντόπισαν πάρα πολλά αγγεία, διαφόρων ειδών, χύτρες και σκεύη καθημερινής χρήσης, όπου προφανώς οι πιστοί τοποθετούσαν προσφορές (καρπούς, μέλι, κρασί κ.α).

Σύμφωνα με την κ Γαβριλάκη οι πιστοί εκεί άναβαν λατρευτική πυρά, κι όταν η φωτιά καταλάγιαζε εναπόθεταν τις αγροτικές προσφορές τους.

Στις ανασκαφές βρήκαν λοιπόν στο σημείο, και πάνω σε πέτρες, τις οποίες οι αρχαιολόγοι θεωρούν βωμούς, αλλεπάλληλα στρώματα στάχτης, και γύρω τους διάφορα αγγεία.

Στα μετέπειτα Ιστορικά Χρόνια, από το 1.100 π.Χ. ως το τέλος της Αρχαιότητας, η λατρευτική πρακτική συνεχίστηκε στον ίδιο χώρο αλλά άλλαξε μορφή και οι πιστοί επέλεγαν να αφήνουν ειδώλια στη βάση του βαίτυλου.

Το ποια ήταν τότε η θεότητα που λατρευόταν δεν το γνωρίζουμε, ωστόσο πρέπει να σταθούμε στα αντικείμενα που άφηναν οι πιστοί στη βάση του σταλαγμίτη , τα οποία και αφορούσαν, κατά βάση γυναίκες (ειδώλια με γυναικείες μορφές, ομοιώματα ζώων ή γυναικεία αντικείμενα, σφοντύλια και διακοσμητικές περόνες).

Η αίθουσα Pashley και η λατρεία του Ερμή

Κάτω από τον ιερό χώρο αυτό βρίσκεται μια μεγάλη αίθουσα, με άκρως εντυπωσιακούς σχηματισμούς, που ονομάζεται Pashley.

Στην είσοδο της, που είναι σε χαμηλότερο επίπεδο από εκείνη του χώρου λατρείας με το βαίτυλο, βρέθηκαν επίσης πολλά ειδώλια, στάχτες και αγγεία τα οποία οι πιστοί πετούσαν, όταν γέμιζε ο επάνω χώρος ή και επί τούτου για να βρεθούν πιο κοντά στα έγκατα της γης.

Στην αίθουσα Pashley με τις χιλιάδες υπογραφές πάνω στα τοιχώματα

Αυτή η, δεύτερη αίθουσα σηματοδοτούσε την πορεία που ακολουθούσαν οι πιστοί-μύστες του Ερμή, σε μια μυστική και για λίγους, όπως φαίνεται λατρευτική διαδρομή.

Γύρω στον 2ο αιώνα π.Χ., το περιεχόμενο της λατρείας στο σπήλαιο του Μελιδονίου αποκτά μυστηριακό χαρακτήρα, οι γυναικείες θεότητες φεύγουν από το προσκήνιο και πλέον ο Ερμής κρατά τα λατρευτικά σκήπτρα.

Οι πιστοί, που φθάνουν από κάθε γωνιά του τότε γνωστού κόσμου, δεν μένουν στο ιερό με το βαίτυλο αλλά στόχο έχουν να προχωρήσουν προς τα βάθη του σπηλαίου κι εκεί να προσκυνήσουν τον Ερμή και να περιγράψουν μάλιστα πάνω στα τοιχώματα την πράξη τους, όπως ο Ιππώναξ, ο γιος του Διοκλή, οι προσκυνητές από την Ελεύθερνα, η ιέρεια Συβριτία κ.α.

Αυτοί οι τελευταίοι χώροι του σπηλαίου, από την αίθουσα Pashley και κάτω, διεκδικούν και μια πρωτιά στην Ελλάδα: Είναι οι πρώτοι όπου οι πιστοί πήγαν, προσκύνησαν κι έγραψαν πάνω στα τοιχώματα την πράξη του προσκυνήματος τους.

Τουλάχιστον 3000 τέτοιες επιγραφές-υπογραφές αντικρύζει κανείς εκεί και μάλιστα με τέτοιο τρόπο ώστε να μην επικαλύπτει η μία την αλλη, ένδειξη σεβασμού του ενός προσκυνητή προς τον άλλο.

Όσοι κατέβαιναν εκεί, διαχρονικά, φαίνεται να άφηναν το αποτύπωμα τους υπογράφοντας πάνω στα τοιχώματα. Βενετσιάνοι, ο Σπράτ με το πλήρωμα του, αρχαιολόγοι, όπως ο Νικόλαος Πλάτωνας, οπλαρχηγοί, όπως ο Αντώνιος Μελιδώνης και εκατοντάδες άλλοι έχουν υπογράψει στο σπήλαιο.

Φωτο Μανόλης Αφραθιανάκης

Η αραβική επιγραφή

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και μια επιγραφή από πέντε Άραβες και τον οδηγό τους το Δημήτριο, που φθανοντας στα έγκατα του σπηλαίου υπέγραψαν με ημερομηνία εγίρας. Αν η ημερομηνία που αναφέρουν είναι υπολογισμενη σωστά τότε μιλάμε για την πρώτη επιγραφή της Αραβοκρατίας.

Κι ένα πρωτότυπο παιγνίδι από τα "σεντόνια" του σπηλαίου

Οι σπηλαιολογικοί σχηματισμοί, που λέγονται σεντόνια, αριστερά όπως εισέρχεται κανείς στην είσοδο της αίθουσας Pashley, προσφέρουν πολλές διαφορετικές και ιδιαίτερες κλίμακες ήχου.

Μάλιστα γι αυτό ακριβώς το λόγο, σε συνεργασία με τμήμα του ΤΕΙ Κρήτης, ετοιμάζεται και θα φιλοξενηθεί, στο Κέντρο Πληροφόρησης του Σπηλαίου στο Μελιδόνι, ένα πολύ διαφορετικό ηχητικό παιγνίδι βασισμένο σε αυτούς τους ήχους και το ηχοτοπίο που δημιουργούν.

Ας μην ξεχνάμε πως οι ήχοι, όπως είπε και η κ Γαβριλάκη, έπαιζαν τεράστιο ρόλο κατά την αρχαιότητα προκαλώντας εσωτερική συμμετοχή αλλά και κατευνασμό ανάλογα με το χώρο χρήσης τους.

Ανθρώπινες στιγμές

Η κ Γαβριλάκη, καθ όλη τη διάρκεια της ξενάγησης εκπαιδευτικών και μαθητών του Εσπερινού Γυμνασίου, δεν παρέλειπε να αναφερθεί στην τραγωδία που εκτυλίχθηκε μέσα στο σπήλαιο το 1824, με τα εκατοντάδες γυναικόπαιδα που έχασαν τη ζωή τους, με φρικτό τρόπο από τους Τούρκους.

Και πως θα μπορούσε να μην μιλάει γι αυτήν όταν μέχρι πριν από λίγα χρόνια ακόμα έβρισκαν οστά αυτών των ανθρώπων, σε διάφορα σημεία του σπηλαίου, ανθρώπων που προσπάθησαν, μάταια, να σωθούν από τα δηλητηριώδη αέρια που γέμισαν το χώρο, σέρνοντας και τρυπώνοντας όπου έβρισκαν ελεύθερο σημείο και οπή.

(ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική του περιεχομένου του παρόντος με οποιονδήποτε τρόπο, χωρίς προηγούμενη άδεια της κατόχου του Ελένης Βασιλάκη, Νόμος 2121/1993 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα)

Στο τέρμα της αίθουσας Pashley, σε ένα μικρό βαθούλωμα , είχαν βρει μάλιστα τα οστά μιας γυναίκας με τα δύο παιδιά της, το ένα βρέφος, που σύρθηκαν ως εκεί αλλά δεν κατάφεραν να γλυτώσουν.

Η κ Γαβριλάκη θυμάται ακόμα τη συναισθηματική φόρτιση των ντόπιων εργατών, που έπρεπε να ανασύρουν τα οστά από τη σπηλιά γνωρίζοντας πως, ενδεχομένως, αυτά τα άτομα να ήταν συγγενείς τους, όπως συμβαίνει σε όλες τις μικρές κλειστές κοινωνίες της Κρήτης.

Ακόμα και στο βαθύτερο σημείο του σπηλαίου εντόπισαν σκελετό, αγνώστου φύλου, ο οποίος μάλιστα έφερε επάνω του και το κλειδί του σπιτιού του.