Τα Θεοφάνεια από τη Σητεία ως τα Χανιά-Τα έθιμα και οι παραδόσεις της γιορτής

Θεοφάνεια στη Σητεία,  1930

 Μεγάλη γιορτή αυτή των Θεοφανείων, συνδεδεμένη με παραδόσεις και λατρευτικά έθιμα αιώνων.

Όπως οι περισσότερες χριστιανικές γιορτές , έτσι κι αυτή, έχει εντάξει στο τελετουργικό της στοιχεία διονυσιακά και αρχαία λατρευτικά.

Είναι μια γιορτή σε άμεση σύνδεση με το νερό και ως εκ τούτου με την έννοια του εξαγνισμού, του καθαρμού καθώς και με την απαλλαγή από την επήρεια των δαιμονίων, που στη δική μας παράδοση έχουν τη μορφή καλικαντζάρων.

Θεοφάνεια  στα Χανιά, 1960

Εξάλλου μόνο τυχαία δεν είναι τα έθιμα που αναβιώνουν σε αρκετές περιοχές της Ελλάδας, όπως τα Ρουγκατασάρια, οι αράπηδες, οι καμήλες, οι μπαμπόγεροι, οι μωμόγεροι και οι φωταράδες, τα οποία είτε έχουν ρίζες στην Τουρκοκρατία, είτε στην αρχαιότητα και τις τότε διονυσιακές τελετές.

Στην Κρήτη, τουλάχιστον κατά το παρελθόν, τηρούνταν αρκετές παραδόσεις σχετιζόμενες με τα Θεοφάνεια και τον εορτασμό τους, οι οποίες σήμερα είτε έχουν χαθεί είτε τείνουν προς εξαφάνιση.

Θεοφάνεια στην πλατεία Μαυροβουνίων στα Χανιά, 1900

Ανάμεσα σε αυτές και η παρασκευή παλικαριών, ή φωτοπάπουδων, η ψαροκόλυβων, όπως ονομάζονταν. Επρόκειτο για βρασμένο σιτάρι το οποίο αναμείγνυαν με διάφορα όσπρια και καλούδια, όπως ρόδια, σταφίδες κ.α. Το  έτρωγαν την παραμονή της γιορτής, που έπρεπε όλοι απαραιτήτως να νηστέψουν για να πιούν ανήμερα των Φώτων τον αγιασμό. 

Και τα ζώα έτρωγαν από αυτό το μίγμα με τα βρασμένα όσπρια ενώ μέρος του σκορπούσαν επίσης, στα χωράφια και τα αλώνια.

Θεοφάνεια στα Χανιά, 1913

Ακόμα στην Κρήτη φρόντιζαν την παραμονή της γιορτής να αδειάσουν όλα τα χρειασίδια τους από νερό για να τα γεμίσουν ξανά με το νερό, μετά το φωτισμό. 

Η διαδικασία του καθαρμού επεκτείνονταν και σε άλλα αντικείμενα, όπως για παράδειγμα, στα εργαλεία και τα οικιακά σκεύη, που θεωρούσαν πως ίσως είχαν μολυνθεί από τους καλικαντζάρους και έπρεπε να καθαριστούν τώρα που τα δαιμόνια αυτά είχαν φύγει από τον κόσμο των ανθρώπων και είχαν επιστρέψει στο δικό τους.

Θεοφάνεια στη Σητεία, αρχές 20ου αιώνα 

Σε άλλες περιοχές του νησιού, όπου η κτηνοτροφία ήταν ανθηρή, άγιαζαν ακόμα και τα κουδούνια των κοπαδιών.

Γενικότερα πάντως οι άνθρωποι θεωρούσαν τα Θεοφάνεια μια γιορτή που φέρνει γαλήνη από τους ουρανούς, οι οποίοι έλεγαν πως ανοίγουν αυτή τη μέρα. Ήταν μια γιορτή που καθάριζε τα πάντα, μέσα και έξω, γι αυτό και σημαντική για την πορεία της υπόλοιπης χρονιάς.

Θεοφάνεια στο λιμάνι του Ηρακλείου 1910-1920