Τα φυλακτά των Κρητικών στην αρχαιότητα-αριστουργήματα μικροτεχνίας στο Μουσείο Ηρακλείου

Στο κέντρο, χρυσό φυλακτό από την Αγία Τριάδα που φέρει επάνω του σκορπιό, αράχνη, φίδι, χέρι, σπείρα και μια ακόμα δυσανάγνωστη μορφή. Αριστούργημα της Μινωικής μικροτεχνίας.

Από τις λαϊκές δοξασίες των Κρητικών, ήδη από την Πρωτομινωική περίοδο, δεν θα μπορούσαν να λείπουν τα φυλακτά, τα οποία προστάτευαν και λειτουργούσαν αποτρεπτικά για το κακό.

ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ ΒΑΣΙΛΑΚΗ

Μια σειρά τέτοιων όμορφων, μικροσκοπικών στην πλειοψηφία τους, φυλακτών είχαν την ευκαιρία να θαυμάσουν από κοντά όσοι βρέθηκαν στο Αρχαιολογικό Μουσείου του Ηρακλείου και στην θεματική ξενάγηση που οργάνωσε με τίτλο «Φυλαχτά: ανιχνεύοντας τις μαγικές ιδιότητες αντικειμένων με αποτροπαϊκό χαρακτήρα».

Η αρχαιολόγος Κατερίνα Αθανασάκη επί τω έργω

Η αρχαιολόγος του Μουσείου, Κατερίνα Αθανασάκη, έδειξε στους συμμετέχοντες σειρά φυλακτών, εξηγώντας με λεπτομέρειες τη χρήση, το υλικό κατασκευής τους, τις ιδιότητες που εικάζεται πως είχαν απαντώντας σε όλες τις απορίες και τους προβληματισμούς, που γέννησαν τα συγκεκριμένα εκθέματα.

Τα αποτροπαϊκά φυλακτά ήταν περίαπτα, δηλαδή διέθεταν οπή για να μπορεί ο κάτοχος τους να τα φορά, και συνήθως ήταν κατασκευασμένα από ημιπολύτιμους λίθους όπως, ορεία κρύσταλλο, αμέθυστο, κορναλίνη, επίσης από ελεφαντόδοντο, οστά, θαλασσινά κοχύλια ή βότσαλα, ορείχαλκο, χαλκό αλλά και από χρυσό.

Στο συγκεκριμένο φυλακτό έχουν προσέξει ακόμα και τη λεπτομέρεια χαράσοντας το πέλμα λες και φορά παπούτσι για να μην γλυστράει

Τα σχήματα τους πάρα πολλά και άκρως ενδιαφέροντα. Η ξενάγηση μάλιστα ξεκίνησε με φυλακτά σε σχήμα ποδιού από τις ανασκαφές στην Αγία Τριάδα και το Κράσι, για τη μορφή των οποίων υπάρχουν διάφορες εικασίες: η πρώτη, πως έφτιαχναν τέτοια φυλακτά επειδή εκείνη την εποχή δεν υπήρχαν μέσα μεταφοράς και έτσι όλες οι μεγάλες αποστάσεις γινόταν με τα πόδια, τα οποία με κάποιο τρόπο έπρεπε να προστατεύονται.

Άλλη εκδοχή είναι πως επειδή τα πόδια είναι εκείνα που στηρίζουν όλο το σώμα κι άρα όλη την ύπαρξη του ανθρώπου με ένα φυλακτό, σε σχήμα ποδιού, προστατεύονται οχι μόνο τα κάτω άκρα αλλά όλο το σώμα.

Δεν αποκλείεται βέβαια η εκδοχή, επειδή τότε υπήρχαν αρκετά φίδια, να θεωρούσαν πως φορώντας ένα τέτοιο φυλακτό κάποιος είχε προστασία από δάγκωμα φιδιού στα πόδια.Εδώ μάλιστα βλέπουμε την έντονη επίδραση από τα αντίστοιχα αιγυπτιακά φυλακτά ποδιών.

Πέρα από μικρογραφίες ποδιών, είχαμε φυλακτά με μικροσκοπικά ειδώλια ανθρώπων, άλλων ανθρώπινων μελών, ζώων, όπως οι πίθηκοι, κεφαλών ζώων, όπως οι ταύροι, πτηνών και εντόμων, μεταξύ αυτών οι σκορπιοί, οι αράχνες, οι μύγες, καθώς και φυλακτά σε σχήμα εργαλείων και ασπίδων.

Φυλακτό από ορεία κρύσταλλο

Οι προστατευτικές ιδιότητες των φυλακτών είχαν να κάνουν, πέρα από το σχήμα, τα σύμβολα που έφεραν και τα μοτίβα τους, και με το υλικό κατασκευής τους. 

Στην Κρήτη λοιπόν, είχαμε αρκετά φυλακτά φτιαγμένα από ορεία κρύσταλλο, μεγάλες ποσότητες του οποίου βρίσκουμε στα Χανιά και στον Ψηλορείτη, και ο οποίος θεωρείται πως προσφέρει ευδαιμονία και δρα προστατευτικά σε όποιον φέρει αυτό το υλικό επάνω του.

Κύπελα, όπου διακρίνονται ρήσεις στη Γραμμική Α γραμμένες με μελάνι σουπιάς

Αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν πως υπήρχαν και φυλακτά από βότανα ή πέτρα τυλιγμένα σε δέρμα, τα οποία δυστυχώς δεν διασώθηκαν. 

Είναι εντυπωσιακό ωστόσο, το ότι θεωρούσαν οι Μινωίτες ότι μπορούσαν να τους προστατεύσουν ακόμα και οι ρήσεις σε σπειροειδή διάταξη, όπως αυτές που βλέπουμε στο Μουσείο μας μέσα σε πήλινα κύπελλα με εγγραφή στην Γραμμική Α, η οποία έχει γίνει με μελάνι σουπιάς.

Μικροσκοπικά φυλακτά από τα ορυκτά ίασπις και οφίτη (λόγω του χρώματος του που παραπέμπει σε δέρμα φιδιού) έχουν τη δική τους θέση στη Μινωική Κρήτη, με τον οφίτη μάλιστα να έχει σημαντικά κοιτάσματα στις Γωνιές Μαλεβιζίου και να αποτελεί το βασικό υλικό κατασκευής και των εργαλείων της Κνωσού. 

Όπως περιέγραψε η κ Αθανασάκη, σε περιοχές με μεγάλες συγκεντρώσεις οφίτη, όπως στις Γωνιές, φυτρώνουν και συγκεκριμένα βότανα με σημαντικές ιαματικές ιδιότητες. Δεν είναι εξάλλου τυχαίο το ότι πολλά αρχαία αιγυπτιακά κείμενα αναφέρουν τα κρητικά βότανα.

Το χρυσό φυλακτό από το Γιούχτα

Τα χρυσά φυλακτά που έχουν βρεθεί και εκτίθενται στο Μουσείο του Ηρακλείου είναι δύο. 

Το ένα προέρχεται από το Γιούχτα, περιοχή με άμεση σχέση με την Κνωσό και την «ελίτ» των Μινωιτών.

 Παρότι ιδιαίτερα μικροσκοπικό μπορεί κανείς επάνω του να διακρίνει τις φιγούρες ενός σκορπιού, ενός φιδιού κι ενός εντόμου. Φυλακτό με αποτρεπτικό χαρακτήρα προστάτευε, προφανώς, τον κάτοχο του από δαγκώματα, ειδικά του σκορπιού, που μοιάζει να ήταν τρομακτικό αρθρόποδο στο παρελθόν, αν σκεφτεί κανείς πως στην Αρχαία Αίγυπτο είχαν μέχρι και επαγγελματία εξορκιστή γι αυτό το είδος.

Το δεύτερο χρυσό φυλακτό είναι από την Αγία Τριάδα και φέρει επάνω του όχι μία ή δύο ή τρείς αλλά 6 παραστάσεις από σκορπιό, αράχνη, φίδι, χέρι, σπείρα και μια ακόμα δυσανάγνωστη μορφή.

Ξεχωριστή κατηγορία φυλακτών είναι οι ταλισμανικές σφραγίδες. Και θα μου πείτε τι δουλειά μπορεί να έχει η αγγλική λέξη talisman, που σημαίνει γούρι και φυλακτό, με τη Μινωική Κρήτη; Κι όμως η λέξη αυτή προέρχεται από το αρχαιοελληνικό τέλεσμα (φυλακτό, θαύμα) που χρησιμοποιήθηκε στην αραβική γλώσσα κι από εκεί το πήραν οι Άγγλοι.

Ταλισμανικές σφραγίδες

 Τα ταλισμανικά φυλακτά της αρχαιότητας, παρότι θεωρήθηκαν σφραγίδες κατά την ανεύρεση τους, στην πραγματικότητα ήταν φυλακτά γιατί αν προσέξει κανείς τις χαράξεις τους, που είναι πολύ αδρές θα καταλάβει πως δεν μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως σφραγίδες.

Ανευρέθηκε πολύ μεγάλος αριθμός τους στην Κρήτη, περίπου 900, (Κνωσό, Φαιστό, Μόχλο, Πόρο, Τζερμιάδω, Επισκοπή, Ελούντα, κ.α) με πολλά διαφορετικά σχέδια (σκορπιοί, πλοία, ομοιώματα ιερών κ.α) και υλικά (αμέθυστος, οφίτης, αχάτης, ορεία κρύσταλλο κτλ).